Niepełnosprawność – historia i obecne czasy.
Niepełnosprawność jest pojęciem złożonym i niejednoznacznym, o wielorakim wymiarze, głównie dotyczącym ograniczeń funkcjonalnych. Ma wymiar medyczny, socjalny, społeczny, prawny, socjologiczny, polityczny, ekonomiczny, statystyczny a także ustawodawczy. Najczęściej używa się tego określenia w stosunku do osób, które mają różnie nasilone dysfunkcje fizyczne bądź umysłowe.
Zjawisko niepełnosprawności towarzyszy ludzkości od początków istnienia świata. Różnie jednak w historii ludzkości człowiek niepełnosprawny był traktowany. W VII wieku przed narodzeniem Chrystusa, Spartanie zrzucali z góry Tajgetos rodzące się dzieci niepełnosprawne. Jednak też, największy poeta starożytnej Grecji, Homer, żyjący w VIII w.p.n.Ch. jak głosi legenda był ślepcem, a czczony był przez Greków jako syn boski (syn boga rzeki Meles) i za swojego życia doczekał się budowy posągów ze swoją podobizną. W latach nowożytnych w I w. po n.Ch. Gaius Plinius Secundus zwany Pliniuszem Starszym (Maior) (ur. 23 lub 24, zm. 79 po n.Ch.) – historyk i pisarz rzymski - w zachowanym do dziś dziele „Historia naturalis” (rodzaj encyklopedii spisanej w 37 księgach) opisuje w jednym z haseł, kształcenie się mowy głuchych. Didymus z Aleksandrii (żył w latach od 308 do 398) wzrok utracił w czwartym roku życia, zajmował się geometrią, filozofią i teologią, nauczył się czytania przy pomocy wypukłego alfabetu, a jako profesor uniwersytetu w Aleksandrii wykonał wiele pomocy ułatwiających poznawanie otoczenia przez niewidomych.
W wiekach średnich niepełnosprawni w wielu grupach społecznych byli na ich marginesie. W wielu kulturach rodzenie dziecka niepełnosprawnego traktowane było jako „kara Boża” za grzechy jego rodziców, przekleństwo rzucone przez „siły nieczyste”, czy wybryk natury, z którym należy walczyć lub traktować w najlepszym razie jako „dopust Boży”. W czasach Odrodzenia ludzi niepełnosprawnych traktowano zarówno z pogardą jak i z litością. Pamiętać jednak należy, że w tych czasach, w wielu zakonach kościelnych niepełnosprawni znajdowali opiekę, pomoc, lub zatrudnienie. W Polsce w wieku XVI swój wkład w kształcenie niepełnosprawnych miał Jan Amos Komeńsky, protestant, wygnaniec z Czech, rektor gimnazjum w Lesznie.
Na przełomie wieków XIX i XX na terenie obecnej Rzeczypospolitej aktywne były środowiska skupiające niepełnosprawnych. W 1876 roku we Lwowie powstało Małopolskie Towarzystwo Głuchoniemych „Nadzieja”. Do tradycji tego Towarzystwa nawiązuje Polski Związek Towarzystw Głuchoniemych powstały w latach międzywojennych, a następnie Polskie Towarzystwo Głuchych powstałe w 1946 roku w Polsce.
W latach międzywojennych dostrzegana potrzebę aktywizacji osób niepełnosprawnych. W 1922 roku w Warszawie powstał powołany przez Władysława Janickiego klub sportowy dla głuchoniemych. W tym okresie zaczęto już traktować sport jako formę rehabilitacji. W 1924 roku w Paryżu powstaje Międzynarodowy Komitet Sportu dla Niesłyszących z aktywnym udziałem Polskich organizacji w tym przedsięwzięciu. W tym też roku w Paryżu organizowane są pierwsze światowe igrzyska dla głuchych. Od tego też czasu obserwuje się stały rozwój sportu uprawianego przez osoby niepełnosprawne.
Warto przypomnieć, że w okresie narodowego socjalizmu w Niemczech niepełnosprawni traktowani byli jako ludzie niższego gatunku, byli uprzedmiotowieniem jednostki ludzkiej. Upodmiotowieniem człowieka zajęto się na szerszą skalę i w sposób powszechny po II Wojnie Światowej. W roku 1948 Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka.
Pojęcie „osoby niepełnosprawnej” wprowadziła uchwalona 9 grudnia 1975r. przez Ogólne Zgromadzenie ONZ - Deklaracja Praw Osób Niepełnosprawnych. Prawa przedstawione w Deklaracji odnosi się do wszystkich osób niepełnosprawnych jak i ich rodzin. W roku 1980 Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła i przyjęła międzynarodową klasyfikację uszkodzeń, upośledzeń i niepełnosprawności.
Uszkodzenie (impairment) oznacza utratę lub odstępstwo od normy w obrębie struktury lub funkcji anatomicznej, fizjologicznej lub psychologicznej człowieka.
Upośledzenie (handicap) oznacza utratę lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu społeczeństwa, w tym samym stopniu co inni obywatele. Termin ten raczej uwidacznia konflikt pomiędzy osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem, zwraca także uwagę na braki w środowisku i działaniach społecznych, dotyczących głównie informacji, komunikacji czy edukacji, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym uczestnictwo na równych zasadach. Przez środowisko osoby niepełnosprawnej należy rozumieć jego rodzinę, najbliższe otoczenie, czy całe społeczeństwo. Można więc mówić o upośledzeniu związanym z funkcjonowaniem człowieka jako jednostki w każdej z tych grup z osobna jak i barku funkcjonowania w całym społeczeństwie.
Niepełnosprawność (disability) należy rozumieć jako ograniczenie lub brak zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób lub w zakresie uważanym za normalny dla człowieka, a wynikający z jakichkolwiek okresowych lub trwałych uszkodzeń. Pod pojęciem tym kryje się niemożność fizyczna wykonania jakieś czynności przy pełnym rozumieniu, czy potrzebie jej wykonania, jak i niemożność wykonania jakieś czynności z przyczyn jej rozumienia, bądź braku intelektualnej możliwości dla jej zrealizowania.
Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1982 roku przyjęło Światowy Program Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action Concerning Disabled Persons). Głównymi celami programu było opracowanie działań dotyczących prewencji (prevention) niepełnosprawności, rehabilitacji (rehabilitation) umożliwiającej zminimalizowanie lub pozbycie się niepełnosprawności oraz stworzenie warunków wyrównania szans (equalization of opportunities), poprzez takie przemiany społeczne, które umożliwią osobom niepełnosprawnym powszechne uczestnictwo w życiu społecznym. Zgromadzenie Ogólne ONZ w Uchwale Nr 37/53 z 3 grudnia 1982 roku proklamowało okres 1983-1992 Dekadą Osób Niepełnosprawnych.
Celem dekady była realizacja naczelnego Hasła Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych, 1981: „Pełne uczestnictwo i równość osób niepełnosprawnych w życiu społecznym”. Na zakończenie Dekady proklamowano Międzynarodowy Dzień Osób Niepełnosprawnych i wyznaczono datę jego obchodów na dzień 3 grudnia.
W roku 1993 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, na podstawie doświadczeń zdobytych w trakcie Dekady Osób Niepełnosprawnych. Konsekwencją tych działań są zobowiązania moralne i polityczne ze strony Państw do podejmowania działań w celu wyrównywania szans osób niepełnosprawnych. W czerwcu 1993 roku odbyła się Konferencja Światowa o Prawach Człowieka w Wiedniu, zakończona tzw. Wiedeńską Deklaracją i Programem Działania, która potwierdziła, że prawa człowieka mają charakter uniwersalny i przysługują bez żadnych zastrzeżeń, również osobom niepełnosprawnym. Wszelka dyskryminacja osób niepełnosprawnych jest zatem naruszeniem praw człowieka. Niepełnosprawnym należy zapewnić równość szans poprzez eliminację wszelkich przeszkód fizycznych, finansowych, socjalnych lub psychologicznych, utrudniających lub zniechęcających do brania pełnego udziału w życiu społeczeństwa.
W roku 1997 kraje członkowskie Unii Europejskiej podpisały Traktat Amsterdamski, w którym znalazł się zapis o zakazie dyskryminacji z powodu niepełnosprawności.
W roku 2000 Komisja Europejska przedstawiła komunikat "Ku Europie bez barier dla osób z niepełnosprawnością". Rada Unii Europejskiej przyjęła "Dyrektywę w sprawie ustanowienia ogólnych ram dla równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu".
W roku 2001 Rada Unii Europejskiej ustanowiła, że rok 2003 będzie obchodzonym Europejskim Rokiem Osób Niepełnosprawnych
W Polsce ustawa z 1997 r. (Dz. U. Nr 123, poz. 776) wprowadziła urzędowe pojęcie osoby niepełnosprawnej i definiuje ją, jako osobę, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, ogranicza funkcje rodzinne, uniemożliwia korzystanie ze wszystkich dóbr społecznych. Warto zauważyć, że określenie “osoba niepełnosprawna” nie musi oznaczać osoby chorej. Nie należy też utożsamiać niepełnosprawności tylko ze zjawiskiem medycznym czy leczniczym.
W myśl podpisanych deklaracji, osobom niepełnosprawnym w Polsce przysługują te same prawa, które mają inni obywatele, a szczególnie prawo: cywilne, polityczne, do opieki medycznej, ekonomicznego i społecznego zabezpieczenia, opieki psychologicznej i usprawniającej, do środków umożliwiających im osiągnięcie największej samodzielności, do życia na pewnym poziomie, do uzyskania zatrudnienia, do życia z ich rodzinami, do partycypowania we wszystkich formach życia społecznego, twórczego i rekreacji.
Ustawa z 1997 roku, dotycząca rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, wprowadza i reguluje stanowisko Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Pełnomocnik w randze sekretarza stanu w ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej wykonuje swoje zadania przy pomocy Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, które stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Do zadań Pełnomocnika należy m.in.: 1) opracowywanie oraz opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków życia osób niepełnosprawnych, 2) opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych, 3) ustalanie założeń do rocznych planów rzeczowo-finansowych dotyczących realizacji zadań wynikających z ustawy, 4) inicjowanie działań zmierzających do ograniczenia skutków niepełnosprawności i barier utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeństwie, 5) współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych.
Ustawa z 1997 roku reguluje funkcjonowanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych PFRON, który powstaje głównie z wpłat z wszystkich zakładów pracy, które nie uzyskują ustalonego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz dotacji i subwencji.
Wreszcie, w ustawie z 1997r. reguluje się stopnie niepełnosprawności, które określa się jako: niepełnosprawność znaczną, umiarkowaną i lekką. Niepełnosprawność dzieci orzeka się bez przyznawania stopienia niepełnosprawności. O stopniu niepełnosprawności orzekają Powiatowe i Wojewódzkie Zespoły do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności. Drugą instancją odwoławczą jest Krajowy Zespół do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (działają one zwykle przy Urzędach Pracy).
Jeśli za kryterium podziału przyjmiemy rodzaj niepełnosprawności, wówczas mamy do czynienia z osobami, z:
- niepełnosprawnością sensoryczną, wynikającą z uszkodzenia narządów zmysłu, do których należą: osoby niewidome i słabo widzące, osoby niesłyszące i słabo słyszące,
- niesprawnością fizyczną, do których należą: osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu, osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych i chorobami neurologicznymi,
- niepełnosprawnością psychiczną, do których należą: osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną, osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące na epilepsję – z zaburzeniami świadomości, oraz oddzielnie wyróżnia się osoby niesprawne z powodu epilepsji.
Kryterium wiekowe powoduje wyróżnianie osób niepełnosprawnych w wieku rozwojowym i dorosłym. Możemy też tu wyróżnić niepełnosprawność wieku podeszłego i starczego. Niepełnosprawność związana ze starzeniem się człowieka jest postępująca. Niepełnosprawność może być też nabyta lub wrodzona. Niepełnosprawność nabyta może być związana z przebytą chorobą, urazem, chorobą zawodową, urazem w trakcie wykonywania pracy zawodowej, działaniami wojennymi, czy uszkodzeniami komunikacyjnymi. Wreszcie niepełnosprawność może mieć charakter prawny, gdy osoba posiada orzeczenie o niepełnosprawności, bądź o przysługujących świadczeniach rentowych, lub niepełnosprawność nie ma charakteru prawnego, gdy osoba nie ma żadnych orzeczeń w tym zakresie, a ma poczucie niepełnosprawności.
Według różnych ocen, osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią, obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju. Według danych GUS z 2004 roku, osób z uszkodzeniem i chorobami narządu ruchu było 46,1% w grupie wszystkich niepełnosprawnych. Kobiety niepełnosprawne stanowią ponad 53% wszystkich niepełnosprawnych. W grupie osób niesprawnych z powodu dysfunkcji narządu ruchu kobiety stanowią większość, bo około 52%. Trudno było mi znaleźć dane dotyczące szczegółów zatrudnienia, funkcjonowania tej grupy niepełnosprawnych. Przytoczyć można jedynie dane ogólne, dotyczące sytuacji ogółu niepełnosprawnych. W 2006 roku osób niepełnosprawnych powyżej 15 roku życia było ponad 3,8 mln. i stanowili oni 12% ogółu ludności powyżej 15 r.ż. w Polsce. W grupie tej, 39% niepełnosprawnych zgłosiło brak wykształcenia, wykształcenie podstawowe, gimnazjalne lub niepełne podstawowe. Tylko 6% osób zgłosiło wykształcenie wyższe, zasadnicze zawodowe - 29%, a pozostali - wykształcenie średnie ogólnokształcące lub zawodowe. W grupie 2,3mln zarejestrowanych bezrobotnych, niepełnosprawni stanowili 3%. Współczynnik aktywności zawodowej wynosił w 2006 roku 22,1%, wskaźnik zatrudnienia 18,2%, a stopa bezrobocia niepełnosprawnych 17,3%. Ponieważ blisko połowa niepełnosprawnych to osoby z dysfunkcją narządu ruchu, można przypuszczać, że dane dotyczące poziomu wykształcenia i pracy mogą przedstawiać się podobnie, choć ze względu na specyfikę tej niesprawności nie musi to być takie jednoznaczne.
Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Jeśli jednak przyjmiemy kryterium funkcjonalne, to okaże się, że większość chorób neurologicznych prowadzących do niepełnosprawności, zwykle wiąże się też ze stałą dysfunkcją narządu ruchu. W ocenie statystycznej wśród osób niepełnosprawnych ze względu na schorzenia i wady narządu ruchu, poza chorobami narządu ruchu badani mogli mieć też inne schorzenia, najczęściej układu krążenia i schorzenia neurologiczne.
Niepełnosprawność związana z dysfunkcją narządu ruchu może być znaczna, umiarkowana i lekka. Dysfunkcja kończyn górnych uniemożliwiająca samodzielne funkcjonowanie prowadzi do znacznej niepełnosprawności. Ocena niepełnosprawności z uwagi na dysfunkcję kończyn górnych jest trudna z uwagi na złożoną funkcję rąk. Kończyny górne są narządem chwytnym z różną jakością i wartością tej funkcji i w sposób zdecydowany wpływającym na naszą samodzielność. Ręce decydują o naszej sprawności manipulacyjnej. Kończyny górne wpływają na naszą motywację ruchową, są narządem pomocniczym w rozpoznawaniu naszego otoczenia, stanowią istotną pomoc w porozumiewaniu się, zwłaszcza porozumiewaniu się niewerbalnym. Sprawność rąk decyduje o naszej samodzielności w czynnościach dnia codziennego, możliwości pracy, bycia niezależnym od otoczenia. Braki kończyn górnych prowadzą do znacznej niepełnosprawności. Możliwość zaprotezowania po amputacjach, czy we wrodzonych brakach kończyn górnych, nadal jest problematyczna i dość mało efektywna.
Stopień niepełnosprawności związany z dysfunkcją kończyn dolnych może być bardzo różny i zależny od choroby podstawowej, wieku takiej osoby i sposobu zaopatrzenia ortopedycznego. Amputowanego poniżej stawu kolanowego, zaopatrzonego we właściwą, nowoczesną protezę, zaliczymy do lekkiej niepełnosprawności. Przykładem może być tu biegacz południowoafrykański Oscar Pistorius, będący osobą niepełnosprawną po amputacji obu kończyn dolnych z zachowanymi własnymi stawami kolanowymi. Zaopatrzony w protezy wykorzystywane do uprawiania biegów, osiąga on rezultaty podobne jak biegacze pełnosprawni na dystansach na 100, 200 i 400m. Marzeniem tego sportowca jest start w zawodach, razem z biegaczami pełnosprawnymi. Możliwość poruszania się, samodzielność i niezależność od otoczenia, przy brakach kończyn dolnych jest różna i zależna od wysokości amputacji (jedno- czy obustronnej?), wieku niepełnosprawnego, jego wydolności ogólnoustrojowej i rodzaju protezy. Trudna ocena niepełnosprawności występuje w wielu chorobach, przede wszystkim postępujących, którym towarzyszą zmiany zwyrodnieniowe stawów, zwłaszcza postacie wielostawowe zmian zwyrodnieniowych.
Niepełnosprawność osoby starszej z powodu postępujących zmian zwyrodnieniowych stawu biodrowego może być znaczna w okresie braku leczenia lub stosowanego okresowo leczenia zachowawczego. Niepełnosprawność ta związana być może ze znacznymi ograniczeniami ruchomości czynnej stawu i dolegliwościami bólowymi. Dzięki podjęciu odpowiedniego sposobu leczenia operacyjnego i następczej rehabilitacji, osoba taka może stać się osobą z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, a jakość jej życia ulegnie znacznej poprawie.
Niepełnosprawność związana z procesem chorobowym kręgosłupa jest bardzo złożona i trudna w jednoznacznej ocenie. Dość oczywista jest sytuacja, gdy zmianom chorobowym kręgosłupa udokumentowanym w badaniach dodatkowych towarzyszą zaburzenia neurologiczne. Inaczej wygląda sytuacja, gdy w obrazie dysfunkcji kręgosłupa dominują subiektywne dolegliwości i ograniczona możliwość samorealizacji, samodzielności i własna niska ocena jakości życia.
Bardzo często przyrównuje się trudności osób niepełnosprawnych do istnienia barier architektonicznych ograniczających swobodę poruszania się i dostępności. Jest to wyraźny problem w przypadku osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu ruchu, jednak należy zauważyć, że bariery architektoniczne stanowią tylko czubek „góry lodowej” utworzonej ze złożonej problematyki mobilności osób niepełnosprawnych. Tym niemniej, swoboda poruszania się, postrzegana być musi jako elementarne prawo przysługujące każdemu obywatelowi. Na poprawę tego problemu składa się wiele aspektów, w tym właściwy rozwój i realizacja procesu rehabilitacji, dążącego do poprawy możliwości poruszania się i samoobsługi osób niepełnosprawnych, rozwój technologii zaopatrzenia ortopedycznego, rozwój technologii transportu, likwidacja przeszkód architektonicznych, dbałość o właściwy kierunek kształtowania postaw społecznych dotyczących tego problemu. Należy pamiętać, że na obecnym etapie rozwoju wszystkich aspektów rehabilitacji nie budujemy drzwi dla osób niepełnosprawnych, czy pomieszczeń przystosowanych dla osób niepełnosprawnych, lecz budujemy wspólne drzwi dla nas wszystkich, by móc wspólnie przez nie przejść, pomieszczenia dla nas wszystkich, jedne i wspólne. Mówiąc o niepełnosprawnych należy pamiętać o zachowaniu godności dla drugiego człowieka. Objawem tej godności jest zachowanie jego pełnych praw, koncentrowanie się na całym człowieku, a nie jedynie na jego defekcie ciała, czy czynniku patogennym wywołującym niepełnosprawność. Dostrzeganie potencjału rozwojowego każdego człowieka, w tym niepełnosprawnego. Zachowanie godności człowieka to też dbałość o właściwe nazewnictwo. Nie mówimy o „paraplegiku”, „amputowanym”, a o „człowieku z porażeniem kończyn”, „człowieku po amputacji”. Zwłaszcza nasze środowisko powinno zadbać o ten aspekt sprawy (9).
W ostatnich latach istotne zmienił się nasz sposób postrzegania osób niepełnosprawnych. Niepełnosprawność zwłaszcza w zakresie narządu ruchu nie jest już rozumiana tylko jako wynik uszkodzenia ciała czy skutek przebytej choroby, ale raczej jako wynik barier - społecznych, ekonomicznych, architektonicznych, fizycznych, jakie napotyka się w środowisku. O prawach osób niepełnosprawnych mówi się w aspekcie zachowania wolności człowieka do życia w społeczeństwie, korzystając ze wszystkich przywilejów i obowiązków tego życia.
By sprostać tym działaniom powstają liczne organizacje społeczne, grupujące osoby niepełnosprawne, ich rodziny, lub organizacje skupiające fachowców działających na rzecz osób niepełnosprawnych. W Polsce na rzecz osób niepełnosprawnych ruchowo działa Ogólnopolska Federacja Organizacji Osób Niesprawnych Ruchowo, która powstała w 1999 r. i zrzesza liczne organizacje wcześniej już działające, m.in.: Związek Inwalidów Narządu Ruchu „Beskidy”, Małopolski Związek Osób Niepełnosprawnych, Integracyjne Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych „Prometeusz”, Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych „Podkarpacie”, Lubelski Związek Inwalidów Narządu Ruchu, Grupy Aktywnej Rehabilitacji Rekryteringsgruppen, Łódzki Związek Inwalidów Narządu Ruchu, Warmińsko-Mazurski Związek Inwalidów Narządu Ruchu, Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków, Towarzystwo Zwalczania Chorób Mięśni, Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego i inne.
Szacuje się, że w Unii Europejskiej znajduje się ponad 40 mln. osób niepełnosprawnych, co stanowi około 10% ludności. Blisko połowa z nich, to osoby w wieku aktywności zawodowej. Jak wykazują badania w Polsce i pozostałych krajach UE, osoby niepełnosprawne nadal mają nierówne prawa przy podejmowaniu pracy i od dwóch do trzech razy częściej są bezrobotne w porównaniu z osobami sprawnymi. Głównymi działaniami Unii Europejskiej jest propagowanie praw osób niepełnosprawnych, ujednolicenie standardów i wyrównanie różnic w podejściu do niepełnosprawności w poszczególnych krajach Wspólnoty. Bardzo istotna jest wymiana własnych doświadczeń w promowaniu najlepszych rozwiązań na rzecz osób niepełnosprawnych, poprzez poszczególne kraje członkowskie, wspólne działania organizacji skupiających niepełnosprawnych i działających na ich rzecz.
Piśmiennictwo:
1. Arusztowicz B., Bąkowski W.: Dziecko niepełnosprawne z dysfunkcją narządu ruchu., Oficyna Wydawnicza Impuls , 2001.
2. http://www.gus.pl; data: 5.07.2007r.
3. Korga L.: Prawo Unii Europejskiej a problemy osób z niepełnosprawnością (5.05), http://globaleconomy.pl/content/view/142/2/, data: 5.07.2007r.
4. Krause A.: Człowiek niepełnosprawny wobec przeobrażeń społecznych., Impuls, Kraków, 2005.
5. Kurkus-Rozowska B.: Osoby niepełnosprawne- zagadnienia rehabilitacji zawodowej., http://hwi.osha.europa.eu/topic_integration_disabilities/poland/state_of_play.pdf/pl_version/at_download/file, data: 5.07.2007.
6. Pawłuszewicz M.: Społeczna idea usprawniania osób z dysfunkcją narządu ruchu., Przew. Lek., 2005, 10, 78-80.
7. Piasecki M., Stępniak M.: Osoby niepełnosprawne w Unii Europejskiej. Szanse i Zagrożenia., Fundacja Fuga Mundi, Lublin 2003.
8. Przybysz P.: Prawa człowieka, a prawa niepełnosprawnych., http://www.idn.org.pl/sonnszz/prawa_niepelnosprawn1.htm; data: 5.07.2007.
9. Szarkowicz D.: Ku bezpieczeństwu osób niepełnosprawnych, czyli co zmienia spojrzenia na ludzką niepełnosprawność., w: Kowalski D., Kwiatkowski M., Zduniak A.(red.): Edukacja dla bezpieczeństwa. Wybrane perspektywy, O’CHIKARA, Lublin, 2004., 260-262.